ძილის ფუნქციები

რატომ უნდა დაიძინოს ადამიანმა? მაშინ როცა მიახლოებით 8 საათიც საკმაოდ მომხიბლავად გამოიყურება იმისათვის, რომ  მღვიძარების დანარჩენ 16 საათს შევმატოთ?! განსაკუთრებით კი მაშინ, როცა ჩვენს მაგიდაზე დახვავებულია უამრავი კონსპექტი, ჩვენი თვალების ძლიერი ნებისყოფის და სიბეჯითის მოლოდინში, რა თქმა უნდა, მის განუყრელ კომპანიონთან ჭიქა ცხელ ყავასთან ერთად და ბოლო შტრიხი ამ სიტუაციის წარმოსახვისას, თითოეული სტუდენტისათვის ნაცნობი განცდა "ჰმ, ახია ჩემზე! ამდენი ხნის განმავლობაში ჭკუა ვერ ვისწავლე და "სტაჟიანობის" მიუხედავად გამოცდის წინა საღამოს იმედად დარჩენის ჩვევა ვერ მოვიშალე!" ან კიდევ სახლში გვიან დაბრუნებული მთელი დღის მუშაობით გადაღლილი ადამიანი იძულებულია დარჩენილი დრო საყვარელ ოჯახის წევრებთან ურთიერთობის ნაცვლად ძილს დაუთმოს, რათა შემდეგ დღეს კვლავ დილაადრიანად  ჩაეფლას მუშაობის ფერხულში. შეიძლება  ასევე ისეთი ჩვეული სიტუაციაც გავიხსენოთ თითოეული ჩვენგანის ცხოვრებიდან, როცა ძილის დროის მოახლოების გამო იძულებული ვართ შევწყვიტოთ საინტერესო წიგნის კითხვა, ინტერნეტით სარგებლობა თუ სხვა ჩვენთვის საყვარელი საქმიანობა. რათა პასუხი გავცეთ  ამ არც თუ ისე მარტივ შეკითხვას უნდა ვისაუბროთ ძილის ფუნქციების შესახებ.

ძილი არც თუ ისე მცირე როლს ასრულებს ჩვენს ცხოვრებაში. როგორც ჯანსაღი კვება ისე, ჯანსაღი ძილი გვიუმჯობესებს გუნება-განწყობილებას, გვაძლევს ტონუსს, ზრდის იმუნიტეტსა და შრომისუნარიანობას და საბოლოო ანგარიშით ცხოვრების ხანგრძლივობასაც კი. ალბათ ეს საკმარისია იმისათვის, რომ ძილს პატივისცემით  მოვეკიდოთ. ფაქტია, რომ უმრავლესს შემთხვევაში თითოეული ჩვენგანი საკვებ პროდუქტებს სარგებლიანობის მიხედვით ირჩევს. ზოგჯერ საკუთარ ჯანმრთელობაზე შეფიქრიანებულები  მზად ვართ სიგემრიელის მიხედვით გაკეთებული არჩევანიც კი დავთმოთ კრიტერიუმ- "ვიტამინებით მდიდარის" სასარგებლოდ. მაშინ რატომ ვეკიდებთ ძილს ასე დაუდევრად? ძილი ჩვენი ცხოვრების ისევე მნიშვნელოვანი ნაწილია, როგორც კვება და მის მიმართაც  სერიოზული დამოკიდებულების გამოჩენა გვმართებს. თან ის ფაქტიც არ უნდა დაგვრჩეს ყურადღების მიღმა, რომ ადამიანს  შეუძლია იშიმშილოს დაახლოებით  ორი თვე, მაშინ როცა ძილის გარეშე ის ვერ იცოცხლებს ორ კვირაზე მეტს.

თუმცა ცნობილია რამდენიმე გამონაკლისი ამ წესისგან, რომლებიც ჯერ კიდევ ამოუხსნელ ამოცანას წარმოადგენს სწავლულთათვის. მთელი მსოფლიოს ექიმები მედიცინის სასწაულს უწოდებდნენ 77 წლის შვედ ოლაფა ერიქსონს, რომელსაც არ დაუძინია 46 წელზე დიდხანს. 1919 წელს მან გადაიტანა გრიპის რთული ფორმა. შესაძლებელია, რომ ავადმყოფობამ გამოიწვია გართულებები ტვინზე. მას შემდეგ მას არ შეეძლო დაძინება. როცა მას ქირურგიული ოპერაცია სჭირდებოდა ექიმებს არ შეეძლოთ მისი დაძინება ნარკოზითაც კი და ოპერაციას დიდი სირთულით ატარებდნენ ადგილობრივი ანესთეზიის ქვეშ. ანალოგიურ სიტუაციას ჰქონდა ადგილი ლონდონშიც. ინგლისელ სიდნეი ედვარდს თვალი არ დაუხუჭავს   35 წელზე მეტი ხნის განმავლობაში, დაწყებული 1941 წლის ივლისის ღამეებიდან, როცა საჰაერო თავდასხმას მისი საცოლე ემსხვერპლა. სიდნეი ამ ტრაგედიის თვითმხილველი იყო და ამ ფსიქოლოგიურმა შოკმა მას სამუდამოდ დაურღვია ძილი. "მე ვერ ვგრძნობ საზღვარს დღესა და ღამეს შორის",- ამბობდა ის.- "ეს მხოლოდ გამუდმებით ბრუნვადი საათების დაუსრულებელი ჯაჭვია ჩემთვის."

მეორე მხრივ, ასევე ცნობილია უჩვეულოდ ხანგრძლივი ძილის არც თუ ისე მცირე შემთხვევაც. მაგალითად ამერიკელ პატრიცია მაგუირს ეძინა 18 წლის განმავლობაში. 1947 წლის იანვარს საქმროს სიკვდილის გაგონებისას მან უეცრად მთქნარება დაიწყო, მშობლების რჩევით  დასაძინებლად დაწვა და მას შემდეგ არ იღვიძებდა. უფრო საკვირველი იყო ნორვეგიელი ავგუსტ ლანგარდის შემთხვევა, რომელსაც თვალი არ გაუხელია 1919-დან 1941 წლამდე. ამ ხნის განმავლობაში მისი სახე სავსებით არ შეცვლილა. თუმცა როცა გაიღვიძა, მაშინათვე დაიწყო დაბერება. გაღვიძების შემდეგ 5 წლის შემდეგ ავგუსტი გარდაიცვალა. ამ ფაქტების მერე ალბათ აღარ არის საკვირველი თუ რატომ იწვევდა ყოველთვის ინტერესს და დღესაც არ კარგავს აქტუალობას იმ ფენომენის ამოხსნა, რომელსაც ყველასთვის საყვარელი ლიტერატურული პერსონაჟი სანჩო პანსა შემდეგი სიტყვებით ასხამს ხოტბას: "კურთხეული იყოს იმის სახელი ვინც პირველად შექმნა ძილი! ძილი, რომელიც მთლიანად, როგორც ლაბადა, ისე ფარავს  ადამიანს, მის ფიქრებს  და არის საჭმელი მშიერთათვის, წყალი მწყურვალთათვის, სითბო იმათვის, ვისაც ცივა და სიცივე იმათვის, ვისაც ცხელა. ძილი არის მიმდინარე ვალუტა, რომლითაც შესაძლებელია სამყაროს მთელი სიამოვნებების ყიდვა და რომელიც ათანასწორებს მეფესა და მწყემს, სულელსა და ბრძენს."

აღსანიშნავია, რომ ბევრი, რამ რაც ძილის შესახებ არის ცნობილი, ტვინის ელექტრულ აქტივობას უკავშირდება. ძილის კვლევაში მეთოდოლოგიური გარდატეხა 1937 წელს მოხდა, როდესაც პირველად გამოიყენეს ტექნოლოგია, რომელიც მძინარე ადამიანის თავის ტვინის ელექტრული აქტივობის ელექტროენცეფალოგრამის(ეეგ) სახით ჩაწერის საშუალებას იძლეოდა. ეეგ-ს საშუალებით მკვლევარებმა აღმოაჩინეს, რომ თავის ტვინის ტალღები იცვლება ძილის განმავლობაში და ეს ცვლა სისტემატურ, თანმიმდევრულ  და პროგნოზირებად ხასიათს ატარებს. ძილის სფეროში  შემდეგი მნიშვნელოვანი აღმოჩენა იყო თვალების სწრაფი მოძრაობის (REM R-rapid E-eye M-movement) დაფიქსირება. პერიოდს, როცა მძინარე ადამიანს არ აღენიშნება REM-ი, თვალების სწრაფი მოძრაობის გარეშე ძილს უწოდებენ.(Non-REM ანუ  NREM) REM ძილს პარადოქსალურ ძილსაც უწოდებენ, ვინაიდან REM ძილის დროს ჩაწერილი ეეგ მღვიძარე ადამიანის ჩანაწერს ჰგავს და ეს არის ფაზა, როცა ჩნდება სიზმარი.

საინტერესოა რა ფუნქციებს ემსახურება NREM და REM ძილის სახესხვაობები. NREM ძილის ორი უმთავრესი ფუნქცია ენერგიის შენახვა და აღდგენაა. ნიშანდობლივია, რომ თუ ღამის განმავლობაში განვიცდით REM ძილის დეპრივაციას, შემდეგ ღამეს ჩვეულებრივთან შედარებით ხანგრძლივი ძილი გვექნება, ვინაიდან REM ძილიც ემსახურება გარკვეულ აუცილებელ ფუნქციებს. მაგალითად როგორც ჩანს, ჩვილობის პერიოდში REM ძილი პასუხს აგებს ნერვულ დაბოლოებებსა და კუნთებს შორის თვალების მოძრაობის უზრუნველსაყოფად საჭირო კავშირების ჩამოყალიბებასა და მოტორული ჩვევების დასწავლაზე.  ასევე, შეიძლება გარკვეული როლი შეასრულოს განწყობილებისა და ემოციების შენარჩუნებაში. გარდა ამისა, REM ძილი საჭიროა მოგონებების შენახვისა და მიმდინარე გამოცდილების არსებულ მოგონებებთან და განწყობებთან თანხმობაში მოყვანისათვის.  

ძილის გამაჯანსაღებელი მოქმედება გაცილებით თვალშისაცემია, თუ ძილის ხანგრძლივობას საათნახევრიანი პერიოდების მიხედვით განვსაზღვრავთ(1,5-3,0-6,0-7,5-9 საათი და ა.შ) რადგან სწრაფი და ნელი ძილის შემცველი ღამის ძილის ციკლი დაახლოებით საათნახევრის განმავლობაში გრძელდება. ყოველი ციკლის ბოლოს აღინიშნება ორგანიზმის გააქტიურება. ამ მომენტში გაღვიძება ამარტივებს ფხიზელ მდგომარეობაში გადასვლის პროცესს, იმდენად რამდენადაც მას ახლავს ფიზიკური ტონუსის გაზრდა და ძილის საკმარისობის სუბიექტური განცდა. არსებობს კიდეც ე.წ “ჭკვიანი მაღვიძარები”, რომლებსაც შეუძლიათ გაგაღვიძოთ  სწორედ იმ მომენტში, როცა თქვენ სწრაფი ძილის ფაზიდან ნელი ძილის ფაზაში გადადიხართ.  

რამდენ ხანს უნდა გვეძინოს?

უძველესი დროიდან გავრცელებულია შეხედულება, რომ დღე-ღამის მესამედი ნაწილი ძილს უნდა დავუთმოთ. მაგრამ ძილი ბუნებრივი მოთხოვნილებაა და მსგავსად სხვა მოთხოვნილებებისა, ვარირებს პიროვნებიდან პიროვნებამდე. თუ აღგზნებული ქოლერიკისთვის სრულიად საკმარისია 6-7 საათი ძილი, ფლეგამიტიკისთვის აუცილებელია 8 საათის ხანგრძლივობის ძილი, ზოგჯერ 9 საათიც კი. ასევე ინტელექტუალური საქმიანობით დაკავებულ ადამიანებს უფრო მეტი ძილი სჭირდებათ ვიდრე შემოქმედებითი ტიპის ადამიანებს. თუმცა თითოეულ ჩვენგანსაც კი აქვს პერიოდები, როცა  გვესაჭიროება იმაზე მცირე ხნით ძილი ვიდრე ჩვეულებრივ.  ადამიანები, რომლებიც სუფთა ჰაერზე ან კარგად განიავებულ ოთახში თბილი, მაგრამ მსუბუქი საბნის ქვეშ დაიძინებენ, აღმოაჩენენ, რომ გაცილებით მცირე ხანგრძლივობის  ძილი ესაჭიროებათ, ვიდრე ცუდად განიავებულ ოთახში "ჩაფუთულ" მდგომარეობაში ძილისას.

ასევე ცნობილია, რომ ქალებს ბავშვების მსგავსად ჩვეულებრივ მეტი ძილის მოთხოვნილება აქვთ ვიდრე  მამაკაცებს, მაგრამ მაკრაფლანეს მიხედვით ქალები უფრო ამტანები არიან ძილის დეპრივაციის მიმართ, ვიდრე მამაკაცები და ამ შეხედულებას მრავალი ექიმი დაადასტურებს.(კემპბელი)  

ბრიტანელი ექსპერტი ძილის საკითხებში ჯიმ ჰორნიც აღნიშნავს, რომ  ქალებს საშუალოდ 20 წუთით მეტი ძილი ესაჭიროებათ მამაკაცებთან შედარებით. მკვლევარებმა აღმოაჩინეს, რომ  ქალები უფრო მეტად არიან მიდრეკილნი  მრავალი ამოცანის გადაჭრისაკენ და შესაბამისად უფრო ხშირად იყენებენ საკუთარ ტვინს, ვიდრე მამაკაცები, რაც იწვევს სწორედ ძილის უფრო მეტ მოთხოვნილებას. მაშასადამე, უნდა გავითვალისწინოთ ის ფაქტიც, რომ რაც უფრო ხშირად დავასაქმებთ  ტვინს მთელი დღის განმავლობაში, მით უფრო მეტი დასვენება დასჭირდება მას ჩაძინებამდე.

ნევროლოგი და ძილის თერაპევტი ჯონს ჰოპკინსის საავადმყოფოდან, დევიდ ბუხჰოლციც ყურადღებას ამახვილებს ძილის ინდივიდუალური მოთხოვნილების არსებობაზე და აღნიშნავს, რომ ,,ზოგ ადამიანში ძილისათვის განკუთვნილი დროის ოდნავი შემცირებაც კი სერიოზულ დარღვევებს იწვევს, მაშინ როცა სხვებს შეუძლიათ გაძლონ ძილის გარეშე რამდენიმე ღამე და ეს არც კი დაეტყობათ.” ღამის ძილის ხანგრძლივობა რანჟირებს 4-დან 10 საათამდე. ყველა ზემოთ მოყვანილ ფაქტიდან გამომდინარე ექსპერტები ასკვნიან, რომ ძალიან მნიშვნელოვანია თითოეულმა ადამიანმა იცოდეს, თუ რა რაოდენობით ძილი ესაჭიროება მას.

ხშირად ძილბურანის გასაფატანად მივმართავთ სტიმულატორებს და არ ვითვალისწინებთ, რომ მათმა ხშირმა გამოყენებამ შესაძლოა უფრო გაართულოს საქმე. ბევრი სტუდენტი ფიქრობს, რომ ყავის დიდი დოზა ან რამდენიმე ამფეტამინი აქტივობას ზრდის. მაგრამ ისინი ცდებიან. სინამდვილეში, სტიმულატორები ნიღბავენ ინფორმაციის წვდომის, ათვისებისა და შენარჩუნების შემცირებულ უნარს. ბუხჰოლცის აზრით,"კოფეინი ვერ გამოასწორებს უძილობით გამოწვეულ კოგნიტურ დარღვევას. შესაძლოა, ადამიანს არ ჩაეძინოს, მაგრამ ის აღმოჩნდება ინტელექტუალური დეფიციტის წინაშე, რადგან ვერ იქნება კონცენტრირებული. მას შეიძლება ჰქონდეს ,,მიკროძილი” და 5 წუთის განმავლობაში მიშტერებული იყოს ერთიდაიმავე სიტყვას.” ყავის მსმელებმა უნდა გაითვალისწინონ კოფეინით ინტოქსიკაციის სინდრომიც _ აღელვების, პანიკის, თავის ტკივილის და ძილის უუნარობის ერთდროული შეტევა. ადამიანების უმრავლესობამ უნდა დალიოს დაახლოებით 10 ჭიქა, რომ ასეთ მდგომარეობაში ჩავარდეს, მაგრამ ზოგი ისეთი მგრძნობიარეა, რომ 2-3 ჭიქაც საკმარისია მისთვის.

ფართოდ არის გავრცელებული შეხედულება, რომ ასაკთან ერთად ადამიანებს უფრო ცოტა ხანს სძინავთ ვიდრე ახალგაზრდობაში.  ამერიკელმა ექიმმა ტილერმა ამ საკითხთან დაკავშირებით ჩაატარა დაკვირვება 60 წელზე უფრო ხნიერი ასაკის 85 ადამიანზე. მან თავისი პაციენტები ორ ჯგუფად გაყო. ერთ ჯგუფში შევიდნენ მთელი რიგი შემდეგი ფუნქციონალური აშლილობის ჩივილების მქონე ადამიანები: დაქანცულობა, ნევროზი, თავბრუსხვევა, უმადობა. მეორე ჯგუფი კი პრაქტიკულად ჯანმრთელი წევრებისგან შედგებოდა. აღმოჩნდა, რომ პირველი ჯგუფის წევრებს ეძინათ 7 საათის ან უფრო ცოტა ხნის განმავლობაში, მაშინ როცა მეორე ჯგუფში ძილის ხანგრძლივობა ყველაზე ცოტა 8 საათს შეადგენდა.(დილის ძილის ჩათვლის გარეშე). ტილერმა გადაწყვიტა რამდენიმე საათით გაეზარდა ძილის ხანგრძლივობა პირველი ჯგუფის წევრებს შორის. თავდაპირველად მათ გაუჭირდათ ახალ რეჟიმთან შეჩვევა, თუმცა მალე  ორგანიზმა ადაპტაცია განიცადა და მათ უფრო დიდხანს ეძინათ. ხანმოკლე დროის შემდეგ ავადმყოფობის ნიშნები გაქრა და ისინი თავს გაცილებით უკეთ გრძნობდნენ. ამ ექსპერიმენტის შედეგებზე დაყრდნობით ტილერმა დაასკვნა, რომ სიბერესთან ერთად ადამიანმა კი  არ უნდა შეამციროს, არამედ პირიქით, უნდა გაზარდოს ძილის ხანგრძლივობა.

დაბოლოს, ინგლისელი სწავლულის ა.მოროუს  რჩევით უნდა გავითვალისწინოთ, რომ მნიშვნელოვანია არა მხოლოდ "რაოდენობა" ანუ ძილის ხანგრძლივობა, არამედ მისი "ხარისხიც", ანუ შესაბამისი ჰიგიენური პირობები, დაწოლის დროის ზუსტი და მკაცრი განსაზღვრა და ა.შ.  ამასთან დაკავშირებით ამერიკელი იურისტი ბოლტონ ჰოლი თავის ნაშრომში "ძილის ფსიქოლოგია" ერთი შეხედვით  სრულიად მარტივი ფაქტისაკენ მიმართავს ჩვენს ყურადღებას, თუმცა ჩემი აზრით, ძალიან მახვილგონივრულად შენიშნავს, რომ "ძილი არის ერთადერთი რამ, რითითაც თითოეული ჩვენგანი ჩვენი ცხოვრების მანძილზე თითქმის ყოველ დღე კავდება და მიუხედავად ამისა, არავის შეუძლია ის ისევე კარგად, როგორც დასაწყისში. ჩვენ გავიუმჯობესეთ სიარულის, საუბრის, ჭამის, მხედველობის და სხვა მრავალი უნარი თუ ჩვევა, მაგრამ მიუხედავად დიდი გამოცდილებისა ცოტა ჩვენგანმა თუ გაიუმჯობესა ძილის უნარი: ძილის საუკეთესო უნარის მქონესაც ისევე "სძინავს, როგორც ბავშვს". ეს იმის ბრალია, რომ ჩვენ მას ბრძნულად არ ვუდგებით, თორემ ამ ხნის განმავლობაში უკეთესი შედეგი აუცილებლად გვექნებოდა."