შეგიძლია გაიხსენოთ რამდენი წლის იყავით მაშინ, როცა პირველად გააცნობიერეთ, რომ ადამიანები იყოფა ბიჭებად და გოგონებად, მამაკაცებად და ქალებად? და თუ ვერ იხსენებთ ზუსტ თარიღს, მაშინ შეეცადეთ უპასუხოთ შეკითხვას თუ რას ფიქრობდით საპირისპირო სქესის წარმომადგენელზე, როცა იყავით პატარა და რას ფიქრობთ ამჟამად? რითი განსხვავდება ერთმანეთისგან მამაკაცი და ქალი?

მკვლევარები ამტკიცებენ, რომ ბავშვის საკუთარ სქესთან დაკავშირებული წარმოდგენების სისტემის ანუ გენდერული სქემების განვითარება განსაზღვრავს რელევანტური ქცევის მოდელების და წესების ათვისების პროცესს. ეს სქემები თანდათანობით ყალიბდება. 2-დან 5წლამდე ბავშვებს შეუძლიათ ადამიანების სქესის მიხედვით კატეგორიებში მოქცევა. თუმცა ბოლომდე ვერ გებულობენ რას ნიშნავს იყო ბიჭი ან გოგო. თვლიან, რომ სქესი შეიძლება შეიცვალოს გარეგნული ნიშნების, მაგალითად ტანსაცმლის შეცვლის, კვალდაკვალ. მათ მხოლოდ 5-7 წლის ასაკში უყალიბდებათ სქესის მუდმივობის განცდა. ისინი უკვე აცნობიერებენ, რომ სქესი მყარია, მუდმივია და ნარჩუნდება ნებისმიერ სიტუაციაში მთელი სიცოცხლის განმავლობაში. მართალია თუ არა რომ ბავშვები მეტ ყურადღებას აქცევენ საგნების იმ კატეგორიებს და ასევე უკეთ იმახსოვრებენ იმ ინფორმაციას, რომელიც მათი გენდერული სქემების შესატყვისია? ამის დასადასტურებლად ჩაატარეს ექსპერიმენტი, რომლის შედეგების მიხედვით ბავშვები მართლაც ავლენენ საკუთარ სქესთან დაკავშირებული ინფორმაციის უკეთესად დამახსოვრების ტენდენციას. უფრო მეტიც ისინი გაცილებით მეტ შეცდომას უშვებენ მეხსიერებიდან იმ შინაარსების აღდგენისას, რომლებშიც დარღვეულია სქესთან დაკავშირებული სტერეოტიპები.  

ტერმინებს სქესობრივი კუთვნილება და გენდერი ხშირად ერთი და იგივე მნიშვნელობით იყენებენ. თუმცა ზოგიერთი მკვლევარი სქესობრივ კუთვნილებას ბიოლოგიური თვალსაზრისით განვსაზღვრავს_ ანატომიური და ფიზიოლოგიური განსხვავებების ენაზე, რომლებიც ჩასახვის დროს გადაცემული გენების საფუძველზე ვითარდება. ხოლო ცნება გენდერი  ეხება იმას, რაც მოცემულ კულტურაში ქალის და მამაკაცის ცნების შინაარსის განმსაზღვრავ როლების, მოქმედებებისა და სხვა მახასიათებლების გამაერთიანებელ სქესობრივ კუთვნილებასთან ასოცირდება.  თითოეული ჩვენგანი განეკუთვნება განსაზღვრულ სქესს ანუ ჩვენ საკუთარ თავს მამაკაცად ან ქალად განვსაზღვრავთ.  იშვიათი გამონაკლისების გარდა, ძირითადად ადამიანის ბიოლოგიური სქესი და გენდერული იდენტობა ერთმანეთს ემთხვევა.  

გენდერული იდენტობის წარმოქმნა

მიუხედავად იმისა, რომ მამაკაცის და ქალის ქცევაში გამოვლენილი სხვაობები დიდი ხნის განმავლობაში ბიოლოგიური განსხვავებებით განპირობებულად ითვლებოდა, თანდათანობით უფრო მართებულად ჩანს მოსაზრება, რომ  „ტიპიური“ ქალის და მამაკაცის მახასიათებლები სინამდვილეში შეძენილია. გენდერული სქემის თეორიის  მიხედვით ბავშვები საკუთარი თავის შესახებ ინფორმაციის  ორგანიზების უნარს ფლობენ, რომელიც თითოეული სქესის რელევანტურ, კულტურით განსაზღვრულ ქცევის ტიპებს ეფუძნება. მაშინათვე როცა ბავშვი სწავლობს „გოგონას" და „ბიჭის" იარლიყის გათავისებას, დგება ამ იარლიყით განსაზღვრული „რელევანტური" როლების სწავლის დროც. ზრდასთან ერთად მიმდინარეობს გენდერული ტიპიზაცია, როცა ბავშვი საკუთარ კულტურაში სუსტი და ძლიერი სქესის წარმომადგენლებთან დაკავშირებულ სტერეოტიპებს სწავლობს. მიუხედავად იმისა, რომ თანამედროვე კვლევები ადასტურებენ ღრმად ფესვგამდგარი სტერეოტიპების არსებობას(მაგალითად, ქალები მამაკაცებთან შედარებით უფრო კომუნიკაბელურებად და ბედნიერებად ითვლებიან), ეს მტკიცებულებები ხშირად არასაკმარისია და ნიშანდობლივია, რომ დიდია განსვლა მამაკაც და ქალ მკვლევართა მონაცემებს შორის.  

ბავშვები საკუთარი სქესის შესახებ მნიშვნელოვან ინფორმაციას მშობლებზე დაკვირვებით და მათზე მიბაძვით იღებენ. ჩვეულებრივ  ბავშვის მიერ საკუთარი სქესის შესაბამისი ქცევის განხოციელება წახალისებულია, მაშინ როცა  ირელევატური პირიქით,  დაცინვის ობიექტიც კი ხდება ხოლმე. შეადარეთ, მაგალითად პატარა გოგონას მოთხოვნაზე საშობაო საჩუქრად მიიღოს თოჯინა და პატარა ბიჭის ზუსტად იგივე მოთხოვნაზე მშობლების მიერ გაცემული ალბათური პასუხების ხასიათი.

სქესის კულტურული სტერეოტიპების შეძენა მრავალი საშუალებითაა შესაძლებელი. ბიჭებს და გოგონებს განსხვავებულად აცმევენ, სხვადასხვა ვარცხნილობას უკეთებენ, სახლში სხვადასხვა  საქმეს ავალებენ, ურჩევენ სხვადასხვა ლიტერატურულ გმირს შეადარონ საკუთარი თავი და ა.შ. განსხვავებულია ასევე მათი თამაშები. ბრაიანმა და ნაგლემ ჩაატარეს საინტერესო კვლევა, რომელშიც სამი ტიპის თამაში გამოიყენეს: მანქანებით, თოჯინებით და სხვადასხვა ფიგურებით თამაში. კვლევის მიზანი იყო დედის  და მამის მიერ ბავშვთან ურთიერთობისას გამოყენებული სამეტყველო ყულაბის მოცულობის გაანალიზება. აღმოჩნდა, რომ ყველაზე მეტ ვერბალურ ინტერაქციას იწვევს თოჯინებით თამაში, ხოლო ყველაზე ნაკლებს-მანქანებით თამაში. ამ შემთხვევაში არ ჰქონდა მნიშვნელობა კვლევის მონაწილე მშობელი თამაშობდა ბიჭთან თუ გოგონასთან. კვლევის შედეგები მეტყველებს იმაზე, რომ ბავშვებს, რომლებიც თოჯინებით თამაშობენ, აქვთ ენის დაუფლებისთვის მეტი ვარჯიშის შესაძლებლობა. ჩვენ ვიცით, რომ  2 წლიდან როგორც გოგონები, ისე ბიჭები თამაშობენ მისი სქესისთვის შესაბამისი სათამაშოებით. ასე რომ, უნდა გავითვალისწინოთ, რომ სქესის სპეციფიკური თამაშის პატერნები ქმნის სამეტყველო განვითარების განსხვავებულ გარემოს.

გენდერული იდენტობის შინაარსი

მამაკაცურობის და ქალურობის სტერეოტიპების განსხვავებულ შინაარსზე პირველად ყურადღება გაამახვილა ბემმა. ის ხაზს უსვამდა იმ ფაქტს, რომ სამოცდაათიან წლებამდე ფსიქოლოგების და ჩვეულებრივი ადამიანების უმრავლესობა თვლიდა, რომ მამაკაცურობა და ქალურობა ერთამანეთის საპირისპირო მახასიათებლებია. სხვა სიტყვებით არ დაიშვებოდა შემდეგი აზრი, რომ ადამიანი შეიძლება ერთდროულად ფლობდეს მამაკაცის და ქალის თვისებებს ან სრულიად არ ფლობდეს არც ერთ მათგანს. ბემმა შემდეგი თეორიული მოსაზრება შემოგვთავაზა, რომ მამაკაცურობა და ქალურობა განცალკევებულ განზომილებებს არ წარმოადგენენ. ამ თვალსაზრისის მიხედვით ადამიანი შეიძლება ფლობდეს ორივე სქესის მახასიათებლებს( მაგალითად ერთდროულად იყოს აზარტულიც და სხვა ადამიანების მიმართ მზრუნველიც), რაც ფსიქოლოგიური ანდროგინურობით ვლინდება.  

ანდროგინული პიროვნება ეს არის ადამიანი, რომელიც საკუთარ თავში ტრადიციულ მამაკაცურ და ტრადიციულ ქალურ თვისებებს აერთიანებს.

სიღრმის ფსიქოლოგი კარლ გუსტავ იუნგიც აღნიშნავდა, რომ ქალი და მამაკაცი არ არის მხოლოდ ურთიერთშემავსებელი, არამედ ყოველი მამაკაცი ატარებს ქალურ კომპონენტს, ქალი კი მამაკაცურს. იუნგი ქალის მამაკაცურ კომპონენტს - animus-ს უწოდებდა, ხოლო მამაკაცის ქალურ კომპონენტს anima-ს.

გენდერული როლების  ზეგავლენა ქცევაზე სახლში და სამუშაო ადგილზე.  

არ უნდა დაივიწყოთ, რომ არსებობს გარკვეული შეთანხმება იმის თაობაზე, თუ რომელ მახასიათებლებს ენიჭება  თითოეული სქესისთვის უპირატესობა და რომელს არა. სტერეოტიპები ძალიან დიდ ზეგავლენას ახდეს პიროვნებათშორის მოქმედებებზე. გარდა ამისა, გენდერული როლები განსაზღვრავს სახლში ქალის და მამაკაცის  ქცევის ხასიათსაც. მაშინაც, კი როცა ორივე პარტნიორი რთულ და მაღალანაზღაურებად სამუშაოს ასრულებს, საოჯახო მოვალეობები ყველაზე ხშირად მაინც  სქესის ტრადიციული სქემებით განისაზღვრება. ანუ ჩვეულებრივ მამაკაცები ყრიან ნაგავს, აკეთებენ რემონტს და მუშაობენ ეზოში, მაშინ როცა ქალები ალაგებენ სახლს, ამზადებენ კერძებს და უვლიან ბავშვებს. მთლიანობაში ქალები უფრო მეტ დროს უთმობენ საოჯახო საქმეებს.

სამუშაო ადგილზე სქესი და სქესობრივი როლები კვლავ ინარჩუნებს წამყვან მნიშვნელობას. მაგალითად, როცა ქალს ირჩევენ რაიმე სამუშაოს ვაკანსიაზე და შემდეგ ატყობინებებნ, რომ არჩევანი ძირითადად მათ სქესობრივ კუთვნილებას დაეფუძნა, ის სამუშაოს ნაკლებად დამაკმაყოფილებლად აფასებს, ვიდრე ის ქალი, რომელსაც ატყობინებენ, რომ ეს არჩევანი მისმა დამსახურებამ განაპირობა.

მიუხედავად მომუშავე ქალების პროცენტული მაჩვენებლის მნიშვნელოვანი ზრდისა და სქესობრივი ნიშნით დისკრიმინაციის წინააღმდეგ ფედერალური კანონების არსებობისა, შრომის ბაზარზე ჯერ კიდევ  არსებობს სქესობრივ კუთვნილებასთან დაკავშირებული პროფესიური შეზღუდვები. მაგალითად ამერიკულ სამეცნიერო წრეებში ქალები კვლავ არასახარბიელო მდგომარეობაში არიან მამაკაცებთან შედარებით დოქტურანტურისთვის გამოყოფილი გრანტების, გამომუშავებული გასამრჯელოს თუ წოდებების მიხედვით.  საინტერესოა, რომ შექმნილი სიტუაციის ერთ-ერთი მიზეზი   თავად ქალების რწმენაა, რომ ისინი მამაკაცებზე ნაკლებ ანაზღაურებას იმსახურებენ. ტანენი კი მნიშვნელოვან ფაქტორად   კომუნიკაციურ სტილებში სქესობრივ სხვაობებს განიხილავს. მაგალითად ქალები მამაკაცების მსგავსად არ არიან მიდრეკილნი იცროუნ საკუთარი ღირსებების შესახებ.

ხშირად წარმატების საუკეთესო მაჩვენებლად თვითდაჯერებულობას მიიჩნევენ. ის ვინც  დარწმუნებულია წარმატებაში, აღწევს კიდეც მას. კვლევების მიხედვით მიღწევასთან დაკავშირებულ სიტუაციებში ქალები უფრო ნაკლებად არიან დარწმუნებულები საკუთარ თავში, ვიდრე მამაკაცები. მოცემული ფაქტორი მნიშვნელოვნად განაპირობებს იმ ფაქტს, რომ მათ მრავალ შრომით სიტუაციაში ჯერ კიდევ არ მიუღწევიათ სრული თანასწორობისთვის მამაკაცებთან მიმართებაში.