მღელვარების (შფოთვის) დიფერენცირებული გამოკვლევის მეთოდიკა

ფსიქოლოგების აზრით ღელვა (შფოთვა) - ადამიანის მნიშვნელოვანი ემოციური მდგომარეობაა, რომელიც წარმოიშვება   მოსალოდნელი და გაურკვეველი საფრთხის   მოლოდინის შედეგად და ვლინდება ვითარების არასასიკეთოდ განვითარების პროგნოზირების შემთხვევაში. შიშისგან განსხვავებით, რომელიც წარმოადგენს რეაქციას კონკრეტულ საფრთხეზე, ღელვა დაკავშირებულია გაუთვითცნობიერებელ, დიფუზურ, არაობიექტურ საფრთხესთან, ხოლო შიში - აშკარა, რეალურ მუქარასთან. ზ. ფროიდს მიაჩნდა, რომ ღელვა (ანუ შფოთვა) ასრულებს სიგნალის ფუნქციას და ინტენსიური იმპულსების სახით აფრთხილებს „ეგო“- ს მოახლოებული საფრთხის თაობაზე. საპასუხოთ კი „ეგო“ იყენებს დამცავ მექანიზმებს: განდევნა-გადაადგილებას, პროექციას, ჩანაცვლებას, რაციონალიზაციას და სხვას. იმავდროულად დამცავი მექანიზმები მოქმედებენ გაუთვითცნობიერებელ დონეზე და იწვევენ ინდივიდის მიერ რეალობის არარეალურ, დამახინჯებულ აღქმას.  

ხიფათის წყაროში გაურკვევლობის გამო, ადამიანი ხშირად სუბიექტურად აფასებს შექმნილ ვითარებას და მღელვარებას განიცდის, როგოც კონკრეტულ სიტუაციაში პირადი უსუსურობისა და გარეშე ფაქტორების წინაშე საკუთარი უძლურობის შედეგს. ფსიქოლოგიურ დონეზე ღელვა (შფოთვა) აღიქმება, როგორც დაძაბულობა, ნერვიულობა და გაურკვევლობის, მოახლოებული მარცხის, გადაწყვეტილების მიღების შეუძლებლობის განცდა, რიგ შემთხვევაში ის იწვევს ადამიანის არაადეკვატურ ქცევას ან ქმედებას და   ხდება ყოვლად გაუმართლებელი მარცხის მიზეზი.

უმეტესად ღელვა (შფოთვა) ვლინდება, როგორც დესტრუქტიული ფაქტორი, რომელიც არღვევს დასახული მიზნების კონსტრუქტიულ და თანმიმდევრულ რეალიზებას, ფაქტორი, რომელიც წარმოშობს სხვა და სხვა ფსიქოპათოლოგიური კომპლექსების განვითარებასა და ფობიების ფორმირებას.

სპეციალისტები გამოყოფენ და განასხვავებენ ორ კრიტერიუმსა და ცნებას: ღელვა და მღელვარება, ხოლო მღელვარებას განიხილავენ აგრეთვე ორი კრიტერიუმის მეშვეობით - პიროვნული და სიტუაციური მღელვარება. ისინი დიდ მნიშვნელობას ანიჭებენ მღელვარების დონის დიაგნოსტიკას (გაზომვას) ვინაიდან უმეტესობის აზრით ის დიდ წილად განსაზღვრავს სუბიექტის ქცევას. მღელვარების გარკვეული, ზომიერი დონე წარმოადგენს პიროვნების აქტიური საქმიანობის ბუნებრივ და სავალდებულო თავისებურებას. თითოეულ ადამიანს გააჩნია ოპტიმალური ან სასურველი მღელვარების დონე, ანუ ეგრეთ წოდებული სასარგებლო მღელვარება. ამ მხრივ ადამიანის მიერ   საკუთარი თავის შეფასებას სპეციალისტები მიიჩნევენ თვითკონტროლისა და თვითაღზრდის ფრიად მნიშვნელოვან კომპონენტად. ცნობილია, რომ მღელვარების მაღალი ან დაბალი დონისა და შესაბამისად ცხოვრების სტილის მიხედვით რესპონდენტები ავლენენ სოციალურ - ფსიქოლოგიური ადაპტაციის განსხვავებულ უნარს. კერძოდ, მღელვარების მაღალი დონის   მახასიათებლის მქონე ადამიანებისგან განსხვავებით, მღელვარების დაბალი დონის მქონე პიროვნებებს გააჩნიათ უფრო გამოკვეთილი სოციალურ - ფსიქოლოგიური ადაპტაციის უნარი.

დღემდე არსებული შეფასების ცნობილი მეთოდების უმეტესობა იძლევა მხოლოდ პიროვნული მღელვარების, მისი ზოგადი დონის, ან სპეციფიკური რეაქციების გაზომვის შესაძლებლობას. ერთადერთი მეთოდი, რომელიც გვაძლევს მღელვარების, როგორც პიროვნული თვისებისა და აგრეთვე ადამიანის ფსიქოლოგიური მდგომარეობის დიფერენცირებულად დადგენის საშუალებას, წარმოადგენს ჩ. სპილბერგერის   / Spielberger, C.D./ მეთოდიკა, რომლის დიაგნოსტიკის საგანი მოიცავს პიროვნული და სიტუაციური მღელვარების შეფასებას. იმის გათვალისწინებით, რომ ჩ. სპილბერგერის ხედვა თარგმნილია 52 ენასა და დიალექტზე, იგი შეიძლება ჩაითვალოს ღელვის/მღელვარების დონის დიაგნოსტიკის, გაზომვის საერთაშორისო სტანდარტულ მეთოდიკად.

ჩ. სპილბერგერის კონცეფციის შესაბამისად ღელვა განიხილება, როგორც მდგომარეობა, ხოლო მღელვარება, როგორც - პიროვნული თვისება:
ღელვა (შფოთი) - რეაქციაა მოსალოდნელ რეალურ ან მოჩვენებით   საფრთხეზე, ობიექტის არმქონე შიშის ემოციური მდგომარეობაა, რომელიც ხასიათდება მუქარის გაუთვითცნობიერი შეგრძნებით;
მღელვარება (შფოთიანობა) -   ინდივიდუალური მდგრადი ფსიქოლოგიური მახასიათებელია, რომელიც გამოიხატება მღელვარების (შეშფოთების) განცდის გაზრდილ მიდრეკილებაში, მ.შ. ცხოვრებისეულ სიტუაციებში, რომელთა ობიექტური დახასიათება არ იძლევა ამის რეალურ საფუძველს;
პიროვნული მღელვარება -   თვისებაა, რომელიც აქტიურდება იმ სტიმულების აღქმის შედეგად, რომლებსაც ადამიანი აფასებს როგორც სახიფათოებს და რომლებიც უკავშირდებიან მისი პრესტიჟის, თვითშეფასების, პირადი პატივისცემის მიმართ მუქარის სპეციფიკურ სიტუაციებს;
სიტუაციური, ანუ რეაქტიული მღელვარება -   ხასიათდება ემოციების სუბიექტური განცდით, დაძაბულობით, მოუსვენრობით, შეფიქრიანებით, ნერვიულობით.

სხვა სპეციალისტის, ა. ადლერის აზრით, პიროვნების ისეთი მახასიათებელი, როგორიცაა მღელვარება ახდენს ცხოვრების გარკვეულ სტილთან კორელაციას, რომელიც ეფუძნება ბავშვობის პერიოდის განცდებს. სხვა და სხვა დონის პიროვნული მღელვარების მქონე რესპონდენტების ცხოვრების სტილი თვისობრივად განსხვავდება.
მაგალითად, მაღალი დონის მქონე ადამიანების ცხოვრების სტილი ხასიათდება მისწრაფებით მნიშვნელოვანი მიღწევებისკენ და მტრულად განწყობილ გარე სამყაროსთან ბრძოლის აუცილებლობის შეგრძნებით, ხოლო მღელვარების დაბალი დონის მქონე რესპონდენტებს ახასიათებთ მიღწევების მაღალ შედეგებზე უარის თქმა, გარე სამყაროსთან მეგობრული ურთიერთობების დამყარების სურვილი, რომელსაც ისინი უკავშირებენ პირად უსაფრთხოების და კომფორტულობის შეგრძნებას.

ჩ. სპილბერგერი   თვითშეფასებისათვის გვთავაზობს 40 კითხვა - მსჯელობას. მათგან 20 კითხვა ემსახურება სიტუაციური მღელვარების დონის შეფასებას, ხოლო შემდეგი 20 - პიროვნული მღელვარების დონის დადგენას.  ჩ. სპილბერგერის მეთოდიკა  თითოეულ კითხვაზე იძლევა ოთხი შესაძლო პასუხი. პასუხები არ განსხვავდებიან იმით, რომ რომელიმე მათგანი არასწორია, ყველა პასუხი მხოლოდ რესპონდენტის არჩევანს ასახავს. კვლევის ჩატარება შეიძლება ინდივიდუალურად და ჯგუფშიც.

ჩ. სპილბერგერის კვლევის და მეთოდიკის პრაქტიკული მნიშვნელობა გამოიხატება იმაში, რომ გამოკითხვით მიღებული შედეგები შეიძლება გამოიყენოთ ინდივიდუალური ფსიქოლოგიური კონსულტაციისათვის ან თვითანალზისა და თვითშეფასებისათვის და, რაც მნიშვნელოვანია, ფსიქოკორექციისათვის. ამ მეთოდიკის გამოყენება შესაძლებელია როგორც სკოლაში, აგრეთვე ოჯახში ბავშვების აღზრდის მიზნების განხორციელების პროცესში.
მაღალი დონის მღელვარება წარმოადგენს ნეგატივურ პიროვნულ მახასიათებელს და არასასურველ ზეგავლენას ახდენს ადამიანის ცხოვრებისეულ ფუნქციონირებაზე, ის აქვეითებს გონებრივ ქმედითუნარიანობას და შესაძლოა გახდეს პიროვნების უარყოფითი სტატუსის ფორმირების და აგრესიული ქცევის წინაპირობა. სპეციალისტების აზრით  მღელვარება შეიძლება ემსახურებოდეს პიროვნების აქტიურობის ამაღლებასაც, ხელს უწყობდეს შესაძლო საფრთხეების პროგნოზირებას, მაგრამ უფრო მეტად და ხშირად ის წარმოშობს უმწეობის და საკუთარ თავში დაურწმუნებლობის შეგრძნებას. ამის გამო მღელვარების დონის კორექცია მიეკუთვნება პრაქტიკული ფსიქოლოგიის აქტუალურ ამოცანებს.

ღელვა, როგორც სიტუატიური მოვლენა, რელაქსაციისა და თვითრეგულირების სხვა და სხვა ფსიქოთერაპიული მეთოდების, დამცავი მექანიზმების ამოქმედების მეშვეობით საკმაოდ ადვილად ექვემდებარება კორექტირებას, ხოლო მღელვარება, როგორც პიროვნული   თვისება, შედარებით მდგრადი მახასიათებელია, ამის გამო მასში კორექტირების შეტანას ესაჭიროება კარგი დაკვირვება, სწორი დასკვნების გაკეთება და ეფექტის მიღწევისათვის გამომწვევი მიზეზების დადგენა.
თუ ყურადღებით გაეცანით ამ მასალას, გთავაზობთ დაკვირვებით გაიაროთ ჩ. სპილბერგერის „მღელვარების კვლევის ტესტი“ - ს ადაპტირებული ვარიანტი, შეფასებაზე დაყრდნობით   გააკეთოთ თქვენთვის საჭირო და სასარგებლო დასკვნები შესაძლო კორექტირების თაობაზე.

ცხოვრების რთულ გზაზე გისურვებთ წარმატებას!